Miesiąc: maj 2025

Działalność spółki Georg von Giesches Erben na zawsze odmieniła rzeczywistość wschodnich rubieży dzisiejszych Katowic. Począwszy od roku 1833 rozpoczęli oni przemysłową ekspansję która ostatecznie doprowadziła po powstania/modernizacji wielu hut i kopalni w rejonie Szopienic, Dąbrówki Małej, Janowa, Giszowca i Roździenia. Z tych najbardziej prominentnych wymienić należy m.in. Hutę Wilhelmina, czy też kopalnię Giesche. Pomiędzy nimi powstaje sieć wąskotorowa – potocznie zwana ,,Balkanem”. „Szopienicka wąskotorówka” staje się motorem napędowym dla górniczych szybów i hutniczych pieców. 

Pierwsza linia wąskotorowa powstaje w 1855 roku – łączy hutę Wilhelmina z kopalnią Morgenroth. Jej rozstaw torów wynosił 785 mm. Siłą napędową były konie. Rok 1855 przynosi również jej połączenie z Górnośląską Koleją Wąskotorową (pot. ,,Rosbanka’’). Pozwala to na szybki, prosty i tani dostęp produktów i surowców. Wąskotorówka rozwija się wraz z powstawaniem kolejnych przemysłowych obiektów. Na przełomie XIX i XX w. na terenach Szopienic, Giszowca i Janowa powstaje największy kompleks wytopu i przetwarzania cynku i ołowiu na Śląsku. Węgiel dostarczają kopalnie zakupione przez spółkę Georg von Giesches Erben. Do hut trafia on właśnie wąskotorówką – tworzy się niezwykle zagęszczona sieć połączeń, niespotykana na skalę Górnego Śląska. 

Wraz z nowopowstałymi hutami zwiększała się ilość osób przybywających do Szopienic „za pracą”. Uruchomienie ruchu osobowego na wąskotorówkach wydawało się kwestią czasu. Tak też stało się w 1914 roku, kiedy to Dyrekcja Okręgowa Kolei wydała zezwolenie na transport ludzi między Giszowcem, a szybem Carmer. Pierwszy pociąg osobowy rusza w 1916 roku. W 1920 roku kursowało już 28 par połączeń w dni robocze. Początkowo przemieszczali się nią wyłącznie pracownicy Georg von Giesches Erben, jednak już w 1923 pozwolenie na przejazdy uzykały rodziny górników i hutników (nieoficjalnie już wtedy mogli podróżować nią wszyscy chętni). Pasażerska wąskotorówka była bezpłatna. Linia liczyła sobie prawie 4 kilometry, a zainteresowanie nią było olbrzymie (dane z lat 20 XX w. mówią o 8 – 8.5 tys. podróżujących dziennie!). 

Po roku 1945 wąskotorówka nadal miała się świetnie. Kursowały na niej 23 pary pociągów którymi przemieszczało się ok. 6 tys. osób każdego dnia. Pierwsze próby likwidacji ruchu osobowego na ,,Balkanie” podjęto w latach 60. XX w. Argumentowano to istnieniem komunikacji autobusowej oraz wyeksploatowaniem przestarzałych wagonów. Plany te zostały jednak stanowczo oprotestowane przez górników i zdecydowano się wyłącznie na likwidację sieci trakcyjnej – na liniach zaczęły kursować wyłącznie lokomotywy spalinowe. W szczytowym momencie (koniec lat 60. XX w.) pasażerska wąskotorówka liczyła sobie prawie 7 kilometrów. 

Koniec ruchu osobowego na wąskotorówce nastąpił ostatecznie 31 grudnia 1977 r. Jako wewnątrzzakładowa kolej funkcjonowała natomiast do połowy lat 80. XX w. Zapisała się na zawsze w pamięci mieszkańców Szopienic, Giszowca i Janowa – do dziś starsi mieszkańcy z nostalgią wspominają czasy kiedy to wąskotorówką można było swobodnie podróżować po wschodnich rubieżach dzisiejszych Katowic. Część tych sentymentów spróbujemy ożywić podczas II Międzynarodowej Wystawy Modeli Kolejowych w skali TT (19.06.2025 – 22.05.2025) w Muzeum Hutnictwa Cynku ,,Walcownia”. Szopienice i kolej to wszak połączenie nierozerwalne. Serdecznie zapraszamy!

Arkadiusz Kałwa

Niech każdy Bebok będzie tak wyjątkowy, jak Wy! 
Do zobaczenia w Walcowni – tam, gdzie legendy ożywają!

Z nieskrywaną radością informujemy, że święto Szlaku Zabytków Techniki po raz kolejny zawita do WALCOWNI! 

W największej udostępnionej dla turystów poprzemysłowej hali Górnego Śląska, czeka na Was moc niesamowitych atrakcj! Żywa historia jeszcze nigdy nie była tak blisko…

Poznaj historię i dawną potęgę ślaskiego przemysłu, który wyrósł na skarbach tej ziemi. Zobacz, usłysz poczuj pracujące stuletnie maszyny. Spotkaj i porozmawiaj z ludzim, którzy pracowali przy obróbce produktów z cynku. Doświadcz przeszłości wszystkimi zmysłami!  

Tegoroczna INDUSTRIADA to skarby ziemi na wyciągnięcie ręki.

Na miłośników kamieni czeka WYSTAWA MINERAŁÓW związanych z górnictwem złota i arsenu okolic Złotego Stoku oraz rudy cynku i ołowiu z regionu Małopolski i Śląska. Dodatkowo podczas GIEŁDY MINERAŁÓW będzie można zakupić kamienie oraz wyroby z kamienia: biżuterię i inne ozdoby! 

Na najmłodszych czeka pełna zabaw i atrakcji STREFA BAJTLA oraz STREFA KREATYWNA, w której będziemy współtworzyć MURAL – SKARBY ZIEMI.

Nie zabraknie również akcentów muzycznych przygotowanych przez młodzieżowy zespół rockowy EKA BAND.

Na zakończenie dokonamy niemożliwego – wypełnimy dźwiękami z przeszłości miejsce, które już dawno zamilkło. Kulminacją INDUSTRIADY w Walcowni będzie videoart z muzyka na żywo. Projekt MEMOFONIA: SZOPIENICE do podróż przez historię, w którą zabiorą widzów archiwalne zdjęcia i filmy dokumentujące działalność Huty Metali Nieżelaznych przy akompaniamencie autorskiej muzyki granej na żywo. 

PROGRAM:

1. Wystawa minerałów (10.00 – 20.00): Na wystawie zostaną zaprezentowane minerały związane z górnictwem złota i arsenu pochodzące ze Złotego Stoku oraz minerały cynku i ołowiu z regionu Małopolski i Śląska. Będą to okazy pochodzące z nieistniejących kopalni rejonu olkusko-częstochowskiego.
2. MINI – GIEŁDA Minerałów (10.00 – 16.00): Giełda minerałów, na której będzie można zakupić kamienie oraz wyroby z kamienia tj. biżuterię i inne ozdoby. 
3. STREFA KREATYWNA (10.00 – 20.00): MURAL – Skarby Ziemi będzie wielkoformatową planszą, na której uczestnicy (dzieci, młodzież i dorośli) będą mogli rysować lub malować swoje skojarzenia związane z tematem przewodnim (Skarby Ziemi). Zorganizowane zostaną również warsztaty dla najmłodszych z wykorzystaniem szybkoschnącej gliny, z której dzieci będą tworzyć własne dzieła lub inspirować się opowieścią animatora. Uczestnicy dowiedzą się, czym były mufle hutnicze, prezentowane w naszym muzeum, i w jaki sposób były wytwarzane.
   W oparciu o śląskie legendy dzieci będą mogły zrobić także filcowe breloki – beboki. 

4. Izba Tradycji Hutniczych (10.00 – 20.00): Wystawa prezentuje zbiory dot. historii Huty Metali Nieżelaznych w Szopienicach zgromadzone przez dawnych pracowników zrzeszonych w Stowarzyszeniu na Rzecz Powstania Muzeum Hutnictwa Cynku. Na ekspozycji znajdują się archiwalia, fotografie oraz dokumenty związane z zakładem, a także drobne wyposażenie. Wielkość dawnej huty ukazuje plan rozmieszczenia zakładów wchodzących w jej skład na przestrzeni dziejów. Wystawa zawiera również nawiązania do regionalnej kultury Szopienic i okolic.
5. Strefa BAJTLA (11.00 – 18.00): Walcownia otwiera się na najmłodszych! Odbędą się warsztaty kreatywne, zabawy dla dzieci i wiele innych dodatkowych atrakcji. Dzieci powyżej 3 lat na czas zwiedzania dorosłych będą mogły zostać pod czujnym okiem animatora.
6. Zespół EKA Band (12:30, 14:30, 17:30): Występ amatorskiej młodzieżowej grupy grającej muzykę rockową. 
7. Tajemnice historycznego hutnictwa i jego wpływ na cywilizację (14:00): Wykład koncentruje się na historii hutnictwa przez pryzmat surowców – omawia, z jakich rud i w jaki sposób wytwarzano różne metale na przestrzeni dziejów. Uczestnicy poznają m.in. rudę żelaza, miedzi, cynku czy ołowiu oraz technologie ich przetwarzania od starożytności po czasy nowożytne. Poruszane są także kwestie związane z lokalizacją wybranych złóż w Polsce, ich znaczeniem gospodarczym i wpływem na rozwój społeczeństwa.
   Wykład poprowadzi dr Krzysztof Kupczak.
8. Uruchomienie walcarki wykańczającej i ciągu technologicznego (16.00 – 16.30): Rozruch Walcarki Wykańczającej ,,Gryfnej Frelki” z 1927 r. napędzanej przez imponujące koło zamachowe wraz z uruchomieniem ciągu technologicznego z 1904 r. w skład którego wchodzą: nożyca gilotynowa, nożyca krążkowa i wstępna nożyca krążkowa.
9. Godula i Giesche cynkowi potentaci (17.00): Wykład historyczny ukazujący sylwetki dwóch najważniejszych postaci dla historii hutnictwa cynku na Górnym Śląsku – Georga Giesche i Karola Goduli. Zostanie podjęta próba odpowiedzi na pytanie: ,,Co dziś zostało po ich dziedzictwie?”. Wykład poprowadzi Arkadiusz Kałwa.
10. MEMOFONIA: Szopienice (18.30): „Memofonia” to połączenie dwóch słów: memoria (pamięć) i phonos (dźwięk). Tytuł projektu nie jest przypadkowy – wskazuje na jego istotę: wydobywanie pamięci za pomocą dźwięku. To właśnie muzyka – wykonywana na żywo, z elementami improwizacji – stanie się dźwiękową ilustracją video-artu stworzonego z archiwalnych materiałów Huty Metali Nieżelaznych w Szopienicach. W centrum przedstawienia znajdują się autentyczne fotografie, fragmenty filmów i rysunki techniczne, które dokumentują rytm przemysłowego życia dzielnicy. Zestawione z muzyką graną tu i teraz – na pograniczu gatunków, stylistyk i nastrojów – stworzą nową, emocjonalną opowieść. Przeszłość zostanie nie tyle pokazana, co przeżyta na nowo, przez dźwięki i obrazy zsynchronizowane w jednym performatywnym czasie. MEMOFONIA: SZOPIENICE to wydarzenie unikalne – zarówno pod względem formy, jak i treści. Nie rekonstruuje historii, lecz pozwala ją poczuć. Podczas INDUSTRIADY w Walcowni odkryjemy ją na nowo.
    

Wstęp do Muzeum jest płatny i obejmuje również zwiedzanie z przewodnikiem. Udział w wydarzeniach towarzyszących – m.in. koncercie, wykładach, warsztatach jest bezpłatny!

Uwaga! Nadjeżdża pociąg! Zaraz po nim II Międzynarodowa Wystawa Modeli Kolejowych w naszej Walcowni! To dobre miejsce i czas na to aby zadać sobie pytanie – jak to z tymi modelami kolejowymi było? Kiedy i na jaki sposób ludzka fascynacja pociągami przerodziła się w pasję powielaną przez dziesiątki tysięcy niestrudzonych miłośników? Spróbujmy wspólnie poznać odpowiedź na powyższe pytania. 

Na chwilę przenieśmy się w czasie – do czasów naszego dzieciństwa. Kto z nas nie marzył o własnej ,,kolejce” ciągnącej się przez pokój…tuzin wolnego czasu spędzonego na zabawie, rozwijanie kreatywności przy formowaniu taborów, podziw w oczach kolegów, znajomych – w tym wszystkim jest coś niezwykłego. Początków kolejowego modelarstwa możemy doszukiwać się wraz z rozkwitającą ekspansją kolei – tu swój wzrok kierujemy na Niemcy, gdzie już u kresu XIX w., w roku 1891 fabryka zabawek Märklin tworzy pierwszy model kolejki elektrycznej. Pierwsze modele były często tworzone na zamówienie przez producentów lokomotyw (np. Stephenson’s Rocket w wersji miniaturowej). Wraz z rosnącą popularnością pojawiła się idea skal i systemów modułowych. To właśnie firma Märklin wprowadza standardowe rozmiary torów – na tych podwalinach zaczynają powstawać następne kolejki z ulepszeniami i dodatkami. Przyjrzyjmy się obowiązującym skalom: 

• Skala H0 (1:87, rozstaw szyn: 16.5 mm) – najbardziej rozpowszechniona skala używana w modelarstwie kolejowym. Pierwsze modele użyte w tym rozmiarze zostały zaprezentowane w 1935 roku na Targach Lipskich. Wielkość H0 pozwala na dokładne zobrazowanie szczegółów, a także samodzielne wykonywanie i przygotowywanie modeli. 

• Skala TT (1:120, rozstaw szyn: 12 mm) – równie popularna jak skala H0. Pierwsze modele w skali TT pojawiły się w 1946 roku w Stanach Zjednoczonych. Największą popularność osiągnęły w Niemczech, w latach 50 XX w. (za sprawą firmy Rokal). Skala ta z jednej strony umożliwia budowę rozległych układów torowych na ograniczonej powierzchni, a z drugiej jest na tyle duża, że umożliwia samodzielną budowę i waloryzację modeli dla ogółu modelarzy.

• Skala N (1:160, rozstaw szyn: 9 mm) – jedna z najstarszych skal. Po raz pierwszy zaprezentowana już w 1912 roku (modele firmy Bing). Początkowo nie znajdowała entuzjastów wśród pasjonatów modeli kolejowych. Obecnie jest używana przez wiele znanych marek. 

• Skala Z (1:220, rozstaw szyn: 6.5 mm) – zaprezentowana przez firmę Märklin w 1972 roku na Targach Zabawek w Norymberdze. Kiedy powstawała była zarazem najmniejszą skalą modelarstwa kolejowego. Zyskała popularność przez stosunkowo niewielką powierzchnię na której można było ją ułożyć. 

• Skala 0 (1:45; 1:43,5, rozstaw szyn: 32 mm) – pierwsze modele pojawiły się w roku 1935. Jest to najmniejsza skala przy której możliwe jest użycie prawdziwego silnika parowego. Jej szczyt popularności przypada na lata 50 XX w. Obecnie największe tryumfy święci w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie – w Europie została wyparta w głównej mierze przez Skalę TT. 

• Skala 1 (1:32) – najstarsza z wszystkich wymienionych. To właśnie na niej powstał pierwszy model kolejki elektrycznej. Rozstawy szyn występujące w rzeczywistości odwzorowywane są za pomocą jednego z czterech unormowanych rozstawów szyn toru modelowego.

• Skala 2 (1:22.5, rozstaw szyn: 64 mm) – po raz pierwszy zaprezentowana w 1968 roku na norymberskich targach zabawek. Modele kolejowe tej wielkości były produkowane główne do kolejek ogrodowych, gdyż były odporne na warunki atmosferyczne i przeznaczone jako zabawki dla dzieci. Przedsiębiorstwo jest jedynym producentem kolejek elektrycznych w tej skali.

Modelarstwo kolejowe przeszło ewolucję dzięki technologii cyfrowej i dostępności nowych materiałów:

• Cyfrowe sterowanie (DCC – Digital Command Control): Umożliwia niezależne sterowanie wieloma lokomotywami na tej samej linii, z dźwiękami, oświetleniem i efektami specjalnymi.

• Druk 3D i laserowe wycinanie: Coraz więcej modelarzy tworzy własne detale, budynki i elementy torowisk z pomocą nowoczesnych technologii.

• Makiety tematyczne i hiperrealizm: Współczesne makiety potrafią być niezwykle szczegółowe, odwzorowując konkretne miejsca i epoki z ogromną dbałością o szczegóły.

• Wirtualne symulacje: Rozwój gier i symulatorów (np. Train Simulator, Trainz) pozwala na modelowanie kolei również w przestrzeni cyfrowej.

Dziś, pokazy modeli kolejowych są gratką dla wszystkich miłośników kolei, modelarzy kolejowych, a także postronnych, zwyczajnych widzów mogących podziwiać robiące kolosalne wrażenie wystawy. Zeszłoroczna Międzynarodowa Wystawa Modeli Kolejowych organizowana przez MHC Walcownia przyciągnęła rzeszę pasjonatów. Potężna makieta kolejowa doskonale wpasowała się w poprzemysłową przestrzeń Walcowni. W tym roku spróbujemy to powtórzyć – z jeszcze większym przytupem!

W dniach 19.06 (Czwartek) do 22.06 (Niedziela) zapraszamy do Muzeum Hutnictwa Cynku WALCOWNIA w Katowicach na wystawę modeli kolejowych, której najważniejszą częścią jest modułowa makieta kolejowa w wielkości TT – czyli skali 1:120. Makieta będzie miała powierzchnię blisko 500 m2, co czyni ją największą taką instalacją na Górnym Śląsku.

Arkadiusz Kałwa